เตนาห ‘‘อคฺคิชุหนปฺปธานาติ อตฺโถ’’ติ ‘‘ภูรฺภุว? สฺว?’’ อิติ สาวิตฺตี ปุพฺพกตฺตา มุขํ ปุพฺพงฺคมํ ฯ ‘‘มุขมิว มุข’’นฺติอาทีสุ วิย อิธาปิ ปธานปริยาโย มุขสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนุสฺสานํ เสฏฺฐโต ราชา ‘มุข’นฺติ วุตฺโต’’ติ อาหฯ อาธารโตติ โอคาหนฺตีนํ นทีนํ อาธารภาวโต ปฏิสรณโต คนฺตพฺพฏฺฐานภาวโตฯ สญฺญาณโตติ จนฺทโยควเสน อชฺช อสุกนกฺขตฺตนฺติ ปญฺญายนโตฯ อาโลกกรณโตติ นกฺขตฺตานิ อภิภวิตฺวา อาโลกกรณโตฯ โสมฺมภาวโตติ สีตหิมวาสีตวาตูปกฺขรภาวโตฯ ตปนฺตานนฺติ ทีปสิขา อคฺคิชาลา อสนิวิจกฺกนฺติ เอวมาทีนํ วิชฺชลนฺตานํฯ อายมุขํ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาเวนฯ

ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ อิเมหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิฯ เต สรณสฺสาติ เต สรณสฺส จ, เต สรณภาวมูลกตฺตา อิตรทฺวยสฺส จ, ยถาวุตฺต เต-ปเทน วุตฺตตฺถโต ปรสฺส จาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เต ตุยฺหํ, อิตรสฺส จ สรณสฺส อโห อานุภาโว’’ติฯ อาวุตฺติวเสน วา เต สรณสฺสาติ เอตฺถ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ – ตุยฺหํ สรณภูตสฺส จ อิตรสรณสฺส จ อานุภาโวติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เสลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. อสฺสลายนสุตฺตวณฺณนา

[401] อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐตฺตา วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชโต อาคตา, ตตฺถ ชาตาติ วา เวรชฺชกา, เอวํ ชาตา โข ปน เต, ยสฺมา วตฺถาภรณาทิวิภาเคน นานปฺปการา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นานาเวรชฺชกาน’’นฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน เวรชฺชสฺเสว วเสน นานปฺปการตา วุตฺตาฯ ยญฺญุปาสนาทินาติ ยญฺญานุภวนมนฺตชฺเฌนทกฺขิณปริเยสนาทินาฯ จตุวณฺณสาธารณนฺติ ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนํ วณฺณานํ สาธารณํ สํสารสุทฺธิปาปตสฺสนํฯ นฺหานสุทฺธิยาติ ติตฺถสมุทฺทขาเตสุ มนฺตชปฺปนปุพฺพกํ สายํตติยอุทโกโรหนาทินฺหานสุทฺธิยาฯ ภาวนาสุทฺธิยาติ ปรมโชติภูตาย ปุริสภาวนาสงฺขาตาย สุทฺธิยาฯ วาปิตสิโรติ โอโรปิตเกโสฯ ตเมว หิ สิโร วาปิตนฺติ วุจฺจติฯ

สภาววาทีติ ยถาภูตวาทีฯ ปพฺพชนฺตาติ พฺราหฺมณปพฺพชฺชํ อุปคจฺฉนฺตา, ตสฺมา พฺราหฺมณานํ ปพฺพชฺชาวิธานํ สิกฺขนฺเตน โภตา ‘‘พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ, โน อพฺราหฺมณา’’ติ อยํ วิธิ สเหตุโก สอุปาทาโน สกฺกจฺจํ อุคฺคหิโต, ตสฺมา ตุยฺหํ ปราชโย นตฺถิ…เป.… เอวมาหํสุฯ

[402] ลทฺธิภินฺทนตฺถนฺติ ‘‘พฺราหฺมณาว พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา’’ติ เอวํ ปวตฺตลทฺธิยา วินิเวฐนตฺถํฯ ปุตฺตปฏิลาภตฺถายาติ ‘‘เอวํ มยํ เปตฺติกํ อิณธารํ โสเธยฺยามา’’ติ ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปุตฺตปฏิลาภตฺถายฯ อยญฺเหตฺถ อธมฺมิกานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌาสโยฯ เนสนฺติ พฺราหฺมณานํฯ สจฺจวจนํ สิยาติ ‘‘พฺรหฺมุโน ปุตฺตา’’ติอาทิวจนํ สจฺจํ ยทิ สิยา พฺราหฺมณีนํ…เป.… ภเวยฺย, น เจตํ อตฺถิฯ มหาพฺรหฺมุโน มุขโต ชาโตติ วาทจฺเฉทกวาโท มุขโตชาตจฺเฉกวาโทฯ อสฺสลายโนวิญฺญู ชาติโก ‘‘นิรกฺเขปํ สมเณน โคตเมน วุตฺต’’นฺติ ชานนฺโตปิ สหคตานํ พฺราหฺมณานํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถํ ‘‘กิญฺจาปิ ภวํ โคตโม’’ติอาทิมาหฯ

[403] อิทานิ พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณติ วาทํ ภินฺทิตุํ ‘‘สุตํ เต โยนกกมฺโพเชสู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ยทิ พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, สพฺพตฺถ พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ ภเวยฺย, อถ กสฺมา โยนกกมฺโพชาทิชนปเทสุ พฺราหฺมณานํ เสฏฺฐภาโว นตฺถิ? เอวญฺหิ ตตฺถ วณฺณา , ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ’’ติ ลทฺธิมตฺตเมตํฯ เตสุ หิ ชนปเทสุ ชนา เอกชฺฌํ สนฺนิปติตฺวา สมฺมนฺตยิตฺวา กติกํ อกํสุ, ทาสํ สามิกํ กตฺวา อิตเร สพฺเพ ตํ ปูเชตฺวา ตสฺส วเส วตฺตนฺติ, โย เตสํ อยฺโย โหติ อิตเร สพฺเพ ตสฺส ทาสา โหนฺติ, เต กติปยสํวจฺฉราติกฺกเมน ตสฺส กิญฺจิ โทสํ ทิสฺวา ตํ ตโต ฐานโต อปเนตฺวา อญฺญํ ฐเปนฺติ, อิติ โส อยฺโย หุตฺวา ทาโส โหติ, อิตโร ทาโส หุตฺวา อยฺโย โหติ, เอวํ ตาว เกจิ ‘‘อยฺโย หุตฺวา ทาโส โหติ, ทาโส หุตฺวา อยฺโย โหตี’’ติ เอตฺถ อตฺถํ วทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปุริมวเสเนว ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘พฺราหฺมโณ สภริโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วยปฺปตฺเต ปุตฺเต อสตีติ อิทํ วกฺขมานสฺส ทารกสฺส ทายชฺชสามิกภาวสฺส ตาว ทสฺสนํฯ

มาติโต สุทฺโธติ เอตฺถ โย มาติโต สุทฺธตฺตา อยฺโย, ปิติโต อสุทฺธตฺตา ทาโส โหติ, โส เอว ปิติโต อสุทฺธตฺตา ทาโส หุตฺวา มาติโต อยฺโย โหตีติ ชาติํ สมฺเภเทติฯ โสว สพฺเพน สพฺพํ โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อปเรฯ โก ถาโมติ มหนฺเต โลกสนฺนิวาเส อนมตคฺเค อตีเต กาเล อิตฺถีนํ วา จิตฺเต อนวฏฺฐิเต ทาสา ทาสา เอว โหนฺติ, อยฺยา อยฺยา เอว โหนฺตีติ เอตฺถ โก เอกนฺติโก สเหตุโก อวสฺสโย, ตสฺส สาธโก สิทฺธนฺโต, กิํ นิทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ

[404] สุกฺกจฺเฉทกวาโท นามาติ ‘‘พฺราหฺมโณว สุกฺโก วณฺโณ’’ติ เอวํ วุตฺโต สุกฺกจฺเฉทกวาโร นามฯ

[408] สพฺพสฺมิํ อคฺคิกิจฺจํ กโรนฺเตติ เอเตน ยถา ยโต กุโตจิ นิสฺสยโต อุปฺปนฺโน อคฺคิอุปาทานสมฺปนฺโน อคฺคิกิจฺจํ กโรติ, เอวํ ยสฺมิํ กสฺมิญฺจิ ทาสกุเล ชาโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน สมฺมาปฏิปชฺชมาโน สํสารโต สุชฺฌติ เอวาติ ทสฺเสติฯ

[409] ปาทสิกวณฺโณติ อนฺตราฬวณฺโณฯ เอเตสนฺติ ขตฺติยกุมาเรน พฺราหฺมณกญฺญาย อุปฺปนฺนปุตฺโต, พฺราหฺมณกุมาเรน ขตฺติยกญฺญาย อุปฺปนฺนปุตฺโตติ เอเตสํ ทฺวินฺนํ มาณวกานํฯ มตกภตฺเตติ มเต อุทฺทิสฺส กตภตฺเตฯ ถาลิปาเกติ กตมงฺคลภตฺเตฯ

[410] ตุมฺเหติ ชาติสามญฺญโต มาณวํ พฺราหฺมเณหิ สทฺธิํ เอกชฺฌํ สงฺคณฺหนฺโต อาหฯ โก นุ โขติ อวํสิโร อิสิวาโท, เตสํ พฺราหฺมณีสีนํ อสามตฺถิยทสฺสเนน ชาติยา อปฺปมาณตํ วิภาเวตุํ คามทารกเวเสน อุปคจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คามณฺฑลรูโป วิยา’’ติฯ โกณฺฑทมโกติ อทนฺตทมโกฯ

[411] ชเนตีติ ชนิกา ชเนตฺติฯ ชนโก ปิตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ คนฺธพฺพปญฺหนฺติ คนฺธพฺพสฺส มาตุกุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชนกสตฺตสฺส ขตฺติยภาวาทิปุจฺฉํฯ ทพฺพิคหณสิปฺปมฺปิ เอกา วิชฺชา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ กิร กุสโล ยํ กิญฺจิ อาหารูปคปณฺณปุปฺผผลพีชํ อนฺตมโส เอลาลุกมฺปิ คเหตฺวา เภสชฺเชหิ โยเชตฺวา ปจนฺโต สปฺปิมธุผาณิเตหิ สมานรสํ กตฺวา สมฺปาเทตุํ สกฺโกติ, ปุณฺโณปิ ตาทิโส, เตน ญาตํ ตฺวํ ทพฺพิคหณสิปฺปมตฺตมฺปิ น ชานาสีติ สมฺพนฺโธฯ สทฺโธติ กมฺมผลสทฺธาย สทฺโธ, โปถุชฺชนิเกเนว รตนตฺตยปสาเทน ปสนฺโนฯ เตเนวาห – ‘‘อุปาสกํ มํ ภวํ…เป.… สรณํ คต’’นฺติฯ

อสฺสลายนสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. โฆฏมุขสุตฺตวณฺณนา

[412] เขมิยา นาม รญฺโญ เทวิยา โรปิตตฺตา ตํ อมฺพวนํ เขมิยมฺพวนนฺติ วุจฺจตีติ วทนฺติฯ ธมฺมิโกติ ธมฺมยุตฺโต สพฺพโสว อธมฺมํ ปหาย ธมฺเม ฐิโตฯ ปริพฺพชติ ปพฺพชติ เอเตนาติ ปริพฺพโช, ฆราวาสโต นิกฺขมนปุพฺพกํ ลิงฺคคฺคหณวเสน สีลสมาทานํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปริพฺพเชฯ สภาโวติ ตํ ปริพฺพาชนิยํ, เตหิ เตหิ ปริพฺพาชเกหิ อนุฏฺฐาตพฺโพ ปฏิปตฺติธมฺมสงฺขาโต สภาโวฯ ธมฺโมว ปมาณนฺติ เอเตน มยํ อหิริมนา จิตฺตสฺส ยถาอุปฏฺฐิตํ กเถม, ตสฺมา ตํ อปฺปมาณํ, โย ปเนตฺถ อวิตโถ ธมฺโม, ตเทว ปมาณํฯ อธิคตปฏิปตฺติสงฺขาโต สภาโว อตฺถิ, ตสฺส ตุมฺเหหิ ตุมฺเหหิ พหุนา นานาสนฺทสฺสนาทิ กมฺเมน อิธ ภวิตพฺพํ, พหุเทเวตฺถ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[414] สารตฺตรตฺตาติ สารชฺชนวเสน รตฺตา, พหุลราควเสน อภิรตฺตาติ อตฺโถฯ อตฺตนา ญาเปตพฺพมตฺถํ อนุคฺคหาเปติ โพเธตีติ อนุคฺคโห, ญาปิตการณํ, สห อนุคฺคเหนาติ สานุคฺคหาฯ เตนาห ‘‘สการณา’’ติฯ กิํ ปน ตํ การณํ? อิมสฺสาธิปฺปาโย ‘‘นตฺถิ ธมฺมิโก ปริพฺพโช’’ติ มยา วุตฺโต, อทฺธา ปนายสฺมา อุเทโน ยาถาวโต ธมฺมิกํ ปริพฺพชํ เม อาจิกฺขตีติฯ เตนาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ

[421] สพฺพมิทํ ถาวรชงฺคมํ ปุริสกตํ, ตสฺมา ยํ กิญฺจิ กตฺวา อตฺตา โปเสตพฺโพ รกฺขิตพฺโพติ โลกายตนิสฺสิโต นีติมคฺโค โฆฏมุขกนฺโต, ตสฺมา อาห ‘‘เอตสฺส กิร ชานนสิปฺเป’’ติอาทิฯ